W 2023 roku Stowarzyszenie Interwencji Prawnej wkroczyło w pełnoletność – już od 18 lat wspieramy osoby z doświadczeniem uchodźstwa i migracji przybywające do Polski. Nasz zespół składa się aktualnie z 29 pracowników i pracowniczek oraz 25 wolontariuszy i wolontariuszek, którzy codziennie działają na rzecz przestrzegania praw człowieka osób w drodze.
Intensywnie pracowaliśmy przez cały zeszły rok. Udzieliliśmy bezpłatnych porad prawnych ponad 3000 cudzoziemców i cudzoziemek, a kilkaset z nich skorzystało też z naszej pomocy integracyjnej. Wspieraliśmy osoby potrzebujące zarówno w naszym biurze jak i w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców(-ek), otwartych ośrodkach dla uchodźców(-czyń), w sądach i urzędach. Udzielaliśmy wsparcia osobiście, mailowo i telefonicznie – dzięki temu mogliśmy zaoferować pomoc osobom z całej Polski. Walczyliśmy, razem z cudzoziemcami i cudzoziemkami, m.in. o zwolnienie z detencji, przyznanie statusu uchodźcy, praw do świadczeń czy odszkodowań. Pomagaliśmy zapisać dzieci do szkoły czy otworzyć konto w banku. Aktywnie przeciwstawialiśmy się dyskryminacji w miejscach pracy, w dostępie do świadczeń i usług. Staraliśmy się monitorować zmieniające się nieustannie prawo i interweniować, jeśli zmiany mogłyby naruszać podstawowe prawa nowych mieszkańców Polski. Poniżej opisujemy w skrócie, co udało nam się osiągnąć w 2023 roku – jaki wpływ Stowarzyszenie Interwencji Prawnej wywarło na życie osób z doświadczeniem uchodźstwa i migracji oraz na system ich przyjmowania i traktowania w Polsce. Dziękujemy za wiarę w nas i naszą misję, bo to dzięki Wam możemy skutecznie walczyć o sprawiedliwość i poszanowanie praw człowieka. Zapraszamy do lektury!
Podumowanie można pobrać w formacie pdf TUTAJ.
Pushbacki na polsko-białoruskiej granicy
W 2023 r. Straż graniczna nadal dokonywała pushbacków na granicy polsko-białoruskiej, a militaryzacja obszaru przygranicznego i stosowanie przez służby przemocy nasiliły się. Od 2021 roku, w wyniku antyuchodźczej polityki wywózek, co najmniej 55 osób straciło życie po obu stronach granicy. Ci, którzy mają “szczęście” docierają na polską stronę poranieni, ze złamaniami i odmrożeniami. Nawet ci, którzy chcą ubiegać się o status uchodźcy w Polsce, są wypychani z powrotem w ręce służb białoruskich.
W 2023 roku kontynuowaliśmy udzielanie pomocy humanitarnej na granicy i prowadzenie strategicznych postępowań sądowych. Udało nam się:
- Doprowadzić do zakomunikowania przez Europejski Trybunał praw Człowieka skargi na jeden z pierwszych udokumentowanych pushbacków: M.M. i in. p-ko Polsce. Sprawa dotyczy grupy obywateli Jemenu oraz Afganistanu, którzy w sierpniu 2021 r. zostali wypchnięci z Polski na Białoruś, pomimo że złożyli w obecności świadków i funkcjonariuszy Straży Granicznej ustne wnioski o nadanie statusu uchodźcy. Do sprawy przyłączył się Rzecznik Praw Obywatelskich. Sprawa czeka teraz na rozpatrzenie przez Trybunał.
- Uzyskaćwyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego, który potwierdza, że stosowane podczas pushbacków “protokoły przekroczenia granicy” nie dają wystarczających gwarancji poszanowania praw osób, które są wypychane na Białoruś. W każdym przypadku trzeba indywidualnie rozpatrzyć sytuację takiej zawracanej osoby pod kątem tego, czy nie grożą jej tortury lub nieludzkie traktowanie.
- Opublikować wspólnie partnerami trzy międzynarodowe raporty z serii Protecting Rights at Border (PRAB), podsumowujące sytuację na polsko-białoruskiej granicy.
Detencja i strzeżone ośrodki dla cudzoziemców
W strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców przebywało w 2023 r. 2018 osób, w tym 136 dzieci. Miniony rok był rekordowy pod względem liczby strajków, które wybuchały w poszczególnych placówkach. Frustrację umieszczonych w detencji cudzoziemców(-ek) zwiększał coraz trudniejszy dostęp do pomocy psychologicznej (w minionym roku Straż Graniczna odcięła cudzoziemców od zewnętrznej pomocy psychologicznej świadczonej przez niezależnych psychologów) oraz niewystarczający dostęp do informacji o sytuacji prawnej i faktycznej osadzonych (funkcjonariusze SG pełniący służbę w ośrodkach coraz rzadziej posługują się językami zrozumiałymi dla cudzoziemców). Walczymy, za pomocą narzędzi prawnych, o poprawę sytuacji w ośrodkach oraz o stosowanie detencji jako środka ostatecznego. W tym roku udało nam się wywalczyć, między innymi:
- Przełomowy wyrok Sądu Najwyższego, który precyzuje zasady stosowania detencji. Sąd Najwyższy rozpoznając naszą kasację w sprawie zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców, wydał jeden z najważniejszych wyroków w sprawach detencyjnych ostatnich lat. Wyrok w sprawie samodzielnej matki, która wraz z małym dzieckiem przebywała w zamknięciu 16,5 miesiąca precyzuje kwestie, które powinny być oczywistością, ale są często ignorowane przez polskie sądy:
- każda przesłanka detencji musi zostać udowodniona, a sądy nie mogą opierać się wyłącznie „na domniemaniach”,
- aby detencja była zgodna z prawem musi być w danej sprawie konieczna,
- detencja osób uchodźczych nie pełni funkcji represyjnych, nie jest też celem jej stosowania ochrona granic RP lub granic zewnętrznych Unii Europejskiej, ani tym bardziej zwalczanie zjawiska nielegalnej imigracji,
- dobro dziecka często pomijane w procedurach uchodźczych i detencyjnych, a powinno być wartością nadrzędną.
- Ważne orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie R.M. i inni przeciwko Polsce. ETPC orzekł, że Polska, umieszczając w strzeżonym ośrodku na 7 miesięcy matkę z trójką dzieci, naruszyła ich prawa człowieka: pozbawiając ich wolności zamiast rozważyć mniej dolegliwe środki oraz naruszając ich prawo do sprawiedliwego procesu przez niezachowanie gwarancji proceduralnych.
- Zadośćuczynienia od Skarbu Państwa. SIP od kilku lat walczy z nieuzasadnioną detencją pozywając Skarb Państwa o zadośćuczynienie dla osób, których prawa zostały naruszone. Mamy nadzieję, że konieczność zapłaty konkretnych sum pieniężnych wpłynie na częstszą refleksję przy stosowaniu detencji. W 2023 r. uzyskaliśmy dla osób niesłusznie umieszczonych w strzeżonych ośrodkach łącznie kwotę prawie 170 000 PLN.
- Wyrok Sądu Najwyższego, w którym ten jasno precyzuje, iż sam fakt nielegalnego przekroczenia granicy przez cudzoziemca nie oznacza, że stwarza on ryzyko ucieczki, które automatycznie stanowiłoby podstawę do pozbawienia wolności. Ponadto Sąd Najwyższy zgodził się z nami, że zawinienie cudzoziemca poprzez nielegalny wyjazd z Polski nie wpływa na to, czy ma on prawo otrzymać zadośćuczynienie za umieszczenie w ośrodku strzeżonym jeśli było ono niesłuszne.
- Uzyskaliśmy wyrok Wojewódzkiego Sąd Administracyjnego, który potwierdził, że niepokojąca praktyka, którą obserwowaliśmy w 2023 roku w strzeżonych ośrodkach, polegająca na zwlekaniu przez Straż Graniczną z przyjęciem wniosku o ochronę międzynarodową od osób pozbawionych wolności jest bezprawna. Odsuwanie w czasie momentu przyjęcia wniosku o ochronę ma duży wpływ na długość okresu pozbawienia wolności – a więc każdy dzień opóźnienia ma znaczenie.
Wsparcie osób z doświadczeniem migracji
Nasza pomoc nie ogranicza się jedynie do sądowych batalii. Na różne sposoby staramy się kompleksowo wspierać osoby z doświadczeniem migracji w uregulowaniu ich sytuacji prawnej, ale też funkcjonowaniu w Polsce. W 2023 roku:
- Uzyskaliśmy szereg pozytywnych decyzji i orzeczeń dotyczących osób ubiegających się o status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, między innymi dla obywateli Tadżykistanu (członek partii opozycyjnej), Kamerunu (osoba prześladowana na tle etnicznym), Republiki Konga (osoba powiązana z partią opozycyjną), Czeczenii (osoba przeciwstawiająca się rosyjskiemu reżimowi) i Kazachstanu (dziennikarz sprzeciwiający się władzom).
W sumie aż 53 wspierane przez nas osoby w tym roku uzyskały status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą i mogą rozpocząć nowe, bezpieczne życie w Polsce!
- Zespół case-workerski Stowarzyszenia wspiera osoby czekające na uregulowanie swojej sytuacji prawnej oraz te, które już tę decyzję uzyskały, w codziennych wyzwaniach polskiej rzeczywistości – w tym roku udzieliliśmy wsparcia integracyjnego ponad 500 osobom, szczególną uwagę poświęcając osobom szczególnie wrażliwym (przewlekle chorym, z niepełnosprawnością, samodzielnym rodzicom itd.).
Pełnoskalowa wojna w Ukrainie
W minionym roku nasze działania skierowane do osób, które uciekły przed wojną w Ukrainie koncentrowały się na wspieraniu osób z grup szczególnie wrażliwych, monitorowaniu dynamicznie zmieniającego się prawa oraz dostarczaniu rzetelnej, aktualnej informacji prawnej.
- Kontynuowaliśmy udzielanie bezpłatnej pomocy prawnej osobom, które przybyły do Polski po 24 lutego 2022, skupiając się przede wszystkim na grupach najbardziej narażonych na nierówne traktowanie: osobach z niepełnosprawnościami, Romach i Romkach oraz osobach z tzw. krajów trzecich i bezpaństwowcach.
- Przeprowadziliśmy 23 szkolenia dla organizacji pomocowych, aktywistów i grup wsparcia, które pomagają osobom z Ukrainy.
- Portal prawny ukraina.interwencjaprawna.pl, który uruchomiliśmy w 2022 r., tuż po rozpoczęciu pełnoskalowej wojny, nadal służył jako rzetelne źródło wiedzy dla osób uciekających przed konfliktem oraz tych udzielających pomocy. Regularnie aktualizowaliśmy informacje prawne na portalu,który w 2023 r. miał ponad 900 000 wyświetleń.
Prawa dziecka
Grupą najwrażliwszą i najbardziej narażoną na negatywne skutki migracji są dzieci, zarówno te, które znajdują się pod opieką rodziców lub innych opiekunów, jak i te, które przybywają do Polski same. SIP walczy z praktyką umieszczania dzieci w strzeżonych ośrodkach (zob. wyżej), z deportacjami do kraju pochodzenia dzieci, które – ze względu na długi pobyt w Polsce – nie mają szans odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Ułatwiamy im dostęp do świadczeń socjalnych, tak aby miały jak najlepsze warunki do rozwoju. W Stowarzyszeniu staramy się otaczać osoby niepełnoletnie szczególną opieką i stawiać ich potrzeby na pierwszym miejscu.
- Ponad 100 spraw, które poprowadziliśmy w 2023 roku, dotyczyło praw dzieci, w tym małoletnich cudzoziemców przybywających do Polski bez opieki.
- Aby odpowiedzieć na problem braku systemowego wsparcia dla dzieci-cudzoziemców przebywających w Polsce bez opiekunów, uruchomiliśmy projekt szkoleniowo-mentoringowy dla kandydatów i kandydatek na kuratorów takich dzieci oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych. W ramach projektu przeszkoliliśmy już 44 osób i 8 placówek. Stworzyliśmy także listę rzetelnie przeszkolonych osób prawniczych gotowych podjąć się pełnienia funkcji kuratora, która ułatwia szybkie i profesjonalne reagowanie w przypadku wykrycia małoletnich bez opieki na terytorium Polski.
- Udało nam się sądownie podważyć opinię oceniającą wiek młodej Somalijki wydaną w oparciu o badanie RTG nadgarstka. Określanie wieku na podstawie RTG nadgarstka to przestarzała metoda badania, nieuwzględniająca różnic w budowie ciała osób z różnych rejonów świata, a mimo to nadal stosowana w Polsce. Konsekwencją błędnego uznania osoby niepełnoletniej za dorosłą jest możliwość bezprawnego przetrzymywania dziecka w zamkniętym ośrodku. Tak się właśnie stało w przypadku naszej klientki, która spędziła w detencji 4 miesiące. Mamy nadzieję, że postanowienie zapoczątkuje refleksję orzeczniczą nad innymi, bardziej adekwatnymi metodami oceny wieku.
Dzielenie się wiedzą i doświadczeniem
- Przeprowadziliśmy ponad 50 szkoleń dla osób związanych z organizacjami pozarządowymi i instytucjami publicznymi, dzieląc się specjalistyczną wiedzą z zakresu prawa migracyjnego.
- Wydaliśmy 9 publikacji – informatorów, raportów i poradników – dotyczących m.in. wspierania dzieci cudzoziemskich, sytuacji prawnej osób z niepełnosprawnościami czy alternatyw do detencji.
- Uruchomiliśmy comiesięczny Newsletter Prawny informujący o najnowszych orzeczeniach, publikacjach i zmianach w prawie migracyjnym i azylowym, dzięki któremu każda osoba zainteresowana tematem może mieć dostęp do aktualnych informacji.
W drugiej połowie roku uruchomiliśmy IMIG – narzędzie online, dostępne w czterech językach, które zawiera wzory pism mających zastosowanie w postępowaniach migracyjnych, które można dostosować do indywidualnych potrzeb a następnie wydrukować dokument gotowy do złożenia w urzędzie lub sądzie. Narzędzie prowadzi również krok po kroku osoby legalizujące swój pobyt w Polsce przez procedurę składania odpowiednich wniosków. Korzystają z niego zarówno osoby z doświadczeniem migracji i uchodźstwa jak i osoby bądź organizacje je wspierające. W ciągu kilku miesięcy funkcjonowania z narzędzia skorzystało ponad 40 000 użytkowników i użytkowniczek.
Rzecznictwo na rzecz praw osób z doświadczeniem migracji
Monitorujemy i staramy się wpływać na politykę migracyjną w Polsce. W minionym roku wystosowaliśmy 11 stanowisk i apeli, samodzielnie oraz z innymi organizacjami społecznymi, wskazując decydentom i organom na nieprawidłowości we wdrażaniu prawa w Polsce lub sugerując, jakie zmiany prawne należy wprowadzić. M.in.:
- Protestowaliśmy, wraz z innymi organizacjami, przeciwko praktyce odmowy przekroczenia ukraińsko-polskiej granicy przez osoby bez ukraińskiego obywatelstwa. Informowaliśmy, że obywatelom(-lkom) państw trzecich posiadającym ochronę międzynarodową lub uzupełniającą w Ukrainie odmawia się wjazdu do Polski – głównie z powodu braku dokumentów, których te osoby często nie miały w ogóle możliwości uzyskać.
- Interweniowaliśmy w sprawie ograniczonego dostępu cudzoziemców(-mek) do materiału dowodowego w procedurze ubiegania się o ochronę międzynarodową.
- Protestowaliśmy przeciwko krajowemu referendum, które oczerniało osoby z doświadczeniem uchodźstwa.
Przy Stowarzyszeniu powstała Rada Uchodźców i Uchodźczyń, utworzona przez osoby uchodźcze mieszkające w Warszawie i jej okolicach. Jej celem jest wzmocnienie głosu, sprawczości i samostanowienia osób z doświadczeniem uchodźczym oraz reprezentowanie interesów tej grupy na poziomie władz lokalnych i w przestrzeni publicznej. Rada w 2023 wydała już 2 stanowiska w sprawie wykorzystania hidżabu podczas ćwiczeń „Wolf-Ram-23” przez wielkopolską policję oraz dotyczące narracji antyuchodźczej/migranckiej podczas kampanii wyborczej.
Wyzwania, przed którymi stoimy w 2024 roku
W 2024 roku będziemy oczywiście kontynuować to, na czym znamy się najlepiej: wsparcie prawne dla osób z doświadczeniem migracji, których prawa zostały naruszone. Obok “stałych” problemów, spodziewamy się również nowych wyzwań:
- Ekspresowe procedury powrotowe (deportacyjne). W minionym roku weszły w życie zmiany prawa, które zdecydowanie osłabiły gwarancje proceduralne osób w procedurach powrotowych, m.in skrócono czas na odwołanie od decyzji do 7 dni. Szczególnym wyzwaniem będzie tym samym dostarczenie osobom zagrożonym deportacją – zwłaszcza w miejscach oddalonych od dużych miast i w strzeżonych ośrodkach – rzetelnej, świadczonej na czas pomocy prawnej.
- Nowa polityka migracyjna.Wraz ze zmianą władzy w październiku 2023, na nowo wypływa temat polityki migracyjnej Polski, którą poprzedni rząd anulował. Będziemy walczyć o to, żeby prace nad nowym dokumentem ruszyły szybko i uwzględniały szerokie konsultacje ze społeczeństwem obywatelskim oraz samymi migrantami i migrantkami.
- Zaprzestanie push-backów na polsko-białoruskiej granicy.Zmiana władzy obudziła nadzieję na zakończenie okrutnej polityki pushbacków, którą obecni rządzący krytykowali będąc w opozycji. Obecnie nie wydaje się, aby miało dojść do szybkiej poprawy sytuacji na granicy – tym samym rok 2024 upłynie nam, jak i innym organizacjom, na kontynuacji dotychczasowych działań: prawnych, rzeczniczych i humanitarnych dla ludzi w drodze.
- Przyszłość uchodźców z Ukrainy. Mimo iż Unia Europejska przedłużyła ochronę czasową dla osób uciekających z Ukrainy do marca 2025 r., polskie przepisy wciąż jeszcze zapewniają ochronę tylko do czerwca 2024 r. Najbliższe miesiące pokażą, do jakiego stopnia nowa władza chce chronić i dalej wspierać ukraińskich uchodźców. Nowy rząd deklaruje poważne ograniczenia w zakresie wsparcia – będziemy monitorować zarówno proponowane zmiany jak i apelować o jak najszybsze ich procedowanie. Sytuacja niepewności co do dalszego pobytu w Polsce jest dużą barierą na drodze do integracji nowych mieszkańców Polski.
Jeśli chciał(a)byś wesprzeć nas w dalszych działaniach na rzecz osób z doświadczeniem migracji i uchodźstwa w Polsce, możesz zrobić to TUTAJ.
Dziękujemy!