Podsumowanie działań w 2022 roku

Stowarzyszenie Interwencji Prawnej od 2005 roku udziela wsparcia najsłabszym grupom społecznym w Polsce. W 2022 roku znacząco urośliśmy, obecnie tworzymy 30-osobowy zespół: ekspertów, prawników, aktywistów, case managerów, koordynatorów i badaczy. W naszej codziennej pracy wspiera nas grupa 25 wspaniałych wolontariuszy.

W świecie szybko zmieniającej się dynamiki migracji i przemieszczania się osób, które stają się tematem coraz bardziej kontrowersyjnym, nadal robimy to, w czym jesteśmy najlepsi: za pomocą narzędzi prawnych walczymy z niesprawiedliwością i wzmacniamy poszanowanie praw człowieka dla każdego bez względu na narodowość, status prawny, religię lub pochodzenie etniczne.

Bez Was nie bylibyśmy w stanie tego zrobić. Dziękujemy za wiarę w nas i w naszą misję. Zapraszamy do przeczytania podsumowania tego, co uważamy za nasz wpływ w 2022 r.

 Reakcja na wojnę w Ukrainie

Po wybuchu wojny na Ukrainie przeorganizowaliśmy nasze struktury, aby jak najlepiej odpowiedzieć na potrzeby osób uciekających przed wojną. 

Bardzo wcześnie uruchomiliśmy platformę internetową oferującą:  

• rzetelną informację prawną na temat zmian w prawie
• szybką poradę prawną przez formularz online
• szkolenia z zakresu prawa migracyjnego i azylowego
• odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania aktualizowane regularnie
  w 3 językach.

Do tej pory udało nam się dotrzeć z naszą platformą do ponad 420 000 osób, a jej popularność stale rośnie (ok. 2000 odsłon dziennie).

• Udzieliliśmy pomocy prawnej ponad 3000 osobom uciekającym z Ukrainy oraz przeszkoliliśmy 700 osób zaangażowanych w pomoc uchodźcom wojennym: działaczy, wolontariuszy, pracowników organizacji humanitarnych itp.
• Uzyskaliśmy kluczowe orzeczenie gwarantujące skuteczny dostęp do kontroli sądowej dla ukraińskich azylantów. Polski Naczelny Sąd Administracyjny po raz pierwszy uznał, że sąd musi brać pod uwagę wybuch wojny, mimo że nastąpił on już po orzeczeniu sądu I instancji. W Polsce co do zasady Naczelny Sąd Administracyjny może jedynie kontrolować, czy prawo było właściwie stosowane i interpretowane przez sądy niższych instancji. Nie analizuje i nie uwzględnia zmian stanu faktycznego, jakie nastąpiły po orzeczeniu sądu I instancji.
• Regularnie odwiedzamy 8 ośrodków zakwaterowania dla osób najbardziej narażonych uciekających z Ukrainy: osób z niepełnosprawnościami, Romów, osób niebędących obywatelami UA.
• Wystosowaliśmy 9 pisemnych oświadczeń do różnych decydentów/organów wskazujących na nieprawidłowe wdrażanie lub stosowanie prawa, a także zwróciliśmy się do Komisji Europejskiej o dokonanie przeglądu wdrażania przez Polskę Dyrektywy o ochronie tymczasowej.

Granica polsko – białoruska 

W 2022 roku kontynuowaliśmy udzielanie pomocy humanitarnej i prowadzenie strategicznych postępowań sądowych osobom ubiegającym się o azyl i osobom wymagającym szczególnego traktowania na granicy polsko-białoruskiej, gdzie nowy mur graniczny nie uniemożliwia przekraczania granicy, a jedynie zwiększa niebezpieczeństwo podróży. Złożyliśmy kilka skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w związku z nielegalnym zawracaniem. Niektóre z nich zostały już zakomunikowane (R.A. i inne przeciwko Polsce), jednak większość wciąż czeka na zawiadomienie i kilka wniosków o zastosowanie środków tymczasowych. Regularnie szkoliliśmy i doradzaliśmy lokalnym aktywistom.

Udało nam się uzyskać kilka kluczowych wyroków sądowych:

• Pierwsze w Polsce orzeczenie sądu potwierdzające, że zawracanie jest nielegalne i nieludzkie. Sprawa dotyczyła 3 Afgańczyków ubiegających się o azyl, którzy zostali zatrzymani za nielegalne przekroczenie granicy, przewiezieni do Placówki Straży Granicznej, a następnie odesłani na Białoruś. Sąd Rejonowy w Hajnówce orzekł, że ich zatrzymanie było nielegalne, nieuzasadnione i nieprawidłowe. Dodatkowo Sąd zakwestionował ważność rozporządzenia, które Straż Graniczna powołuje się na podstawę prawną zawracania. Obecnie dochodzimy odszkodowania za bezprawne aresztowanie dla naszych klientów.
• Wyrok potwierdzający, że uchodźcy, którzy nielegalnie przekraczają granicę, nie popełniają przestępstwa. Sąd umorzył postępowanie karne za nielegalne przekroczenie granicy wobec białoruskiego uchodźcy. Mężczyzna został oskarżony o nielegalne przekroczenie granicy w zmowie z innymi osobami. Zrobił to, ponieważ jako osoba prześladowana przez reżim białoruski nie mógł legalnie przekroczyć granicy. Przekonaliśmy sąd, że Konwencja Genewska zabrania penalizacji nielegalnego przekraczania granicy przez uchodźców.
• 5 orzeczeń stwierdzających wprost, że nowe przepisy dotyczące wypychania naruszają zasadę non-refeulement. Sąd administracyjny uchylił decyzje nakazujące natychmiastowe opuszczenie Polski osobom zatrzymanym po nielegalnym przekroczeniu granicy. Sąd potwierdził priorytet zasady non-refoulement w kontekście polsko-białoruskiego kryzysu, wskazując na liczne poważne naruszenia praw człowieka przez białoruskie siły zbrojne. Jedna sprawa nadal toczy się przed Naczelnym Sądem Administracyjnym.
• Jedno z pierwszych środków tymczasowych Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie zawracania na granicy polsko-białoruskiej (współpraca z Helsińską Fundacją Praw Człowieka). Środek tymczasowy uzyskany w sprawie R.A. i inni przeciwko Polsce dotyczyła grupy Afgańczyków, którzy utknęli w Usnarzu Górnym pomiędzy polskimi i białoruskimi siłami zbrojnymi. Ani Polska, ani Białoruś nie były chętne do wpuszczenia osób ubiegających się o azyl. Uzyskany środek tymczasowy spowodował wzrost liczby innych skutecznych wniosków tymczasowych składanych przez różnych prawników.

Ośrodki detencyjne dla migrantów

W 2022 r. w ośrodkach detencyjnych dla imigrantów umieszczono około 2000 osób, w tym 210 dzieci. Warunki w ośrodkach detencyjnych uległy znacznemu pogorszeniu, w tym zmniejszyła się minimalna przestrzeń osobista na osobę do 2 metrów kwadratowych. Podjęliśmy szereg działań mających na celu zapobieganie nielegalnym i długotrwałym zatrzymaniom.

• Uruchomiliśmy program szkoleniowy dla 25 prawników – Detention Legal Hub. Celem programu jest szkolenie, mentoring i gromadzenie praktyków gotowych do nieodpłatnej pomocy w ośrodkach detencyjnych.
• Reprezentowaliśmy osoby ubiegające się o azyl i migrantów w postępowaniach o zatrzymanie. W 2022 roku w większości prowadzonych przez nas spraw migranci zostali zwolnieni z aresztu przez sądy krajowe.
• Nie ustawaliśmy w wysiłkach, że nielegalne przetrzymywanie stanowiło problem dla decydentów: złożyliśmy 9 roszczeń odszkodowawczych i wniosków do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w związku z nielegalnym przetrzymywaniem migrantów wymagających szczególnego traktowania (ofiar przemocy, rodzin z dziećmi, kobiet, które poroniły podczas zatrzymania, osoby ubiegające się o wizę zatrzymane na granicy polsko-białoruskiej, osoby niepełnosprawne, małoletni bez opieki).
• W ciągu ostatniego roku uzyskaliśmy odszkodowania za nielegalne zatrzymanie migracyjne małoletniego bez opieki (który jako małoletni bez opieki i ubiegający się o azyl nie mógł być przetrzymywany w areszcie) oraz dla rodziny ofiary przemocy.
• Ponadto, w ostatnim czasie Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał orzeczenie w prowadzonej przez nas sprawie R.M. i inni przeciwko Polsce dotyczące arbitralnej detencji imigracyjnej rodziny ubiegającej się o azyl. 
• Zaalarmowaliśmy interesariuszy krajowych, takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich, sędziowie penitencjarni i Najwyższa Izba Kontroli (NIK) o nieprawidłowościach w jednostkach penitencjarnych. W rezultacie zamknięto jeden z ośrodków zatrzymania o najniższym standardzie (Wędrzyn).
• W odpowiedzi na rosnące potrzeby materialne i psychospołeczne osób przebywających w areszcie powołaliśmy zespół młodych aktywistów, którego celem jest mapowanie dostępnych zasobów (żywność, ubrania, buty, książki, artykuły higieny osobistej) oraz tworzenie sieci pomiędzy osobami przebywającymi w areszcie, wolontariuszami oraz organizacje/instytucje posiadające zasoby. Zespół wspierał zatrzymanych w prowadzeniu spraw (890 osób), ułatwiał im dostęp do pomocy medycznej, psychologicznej i innych usług oraz organizował dystrybucję paczek z NFI (340 paczek).

Osoby ubiegające się o azyl i migranci bez możliwości powrotu

• Reprezentowaliśmy osoby ubiegające się o azyl oraz migrantów bez możliwości powrotu w postępowaniach przed organami administracyjnymi i sądami. Uzyskaliśmy szereg pozytywnych decyzji i orzeczeń dotyczących osób ubiegających się o azyl m.in. z Tadżykistanu (członkowie Islamskiej Partii Odrodzenia Tadżykistanu), Burundi (osoby, które przeżyły przemoc seksualną), Kongo (członek partii opozycyjnej), Iraku (opozycyjny pisarz i dziennikarz), Ukraińcy, Białorusini (członkowie opozycji lub uczestnicy zamieszek antyreżimowych), Gwinea (nieletni bez opieki, którego rodzice zginęli podczas wojskowego puczu). W jednej z naszych spraw Naczelny Sąd Administracyjny potwierdził, że dobrze zintegrowane dzieci nie powinny być deportowane, niezależnie od tego, czy ich rodzice naruszyli przepisy migracyjne.
• Zobowiązujemy się do poprawy jakości procedur azylowych za pomocą dostępnych nam środków. Dzięki naszym strategicznym staraniom sądowym ostatecznie ustalono, że osoby ubiegające się o azyl mają prawo do tłumacza podczas kontaktu z prawnikiem. Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, że pełnomocnikowi reprezentującemu osobę ubiegającą się o azyl przed organem administracyjnym II instancji należy zwrócić koszty tłumaczenia.
• Obserwujemy coraz więcej osób, którym odmawia się pozwolenia na pobyt, azylu, przechodzi deportację lub pozbawia się statusu uchodźcy ze względów bezpieczeństwa. W niektórych przypadkach względy bezpieczeństwa są przywoływane po drobnych, niezamierzonych wykroczeniach. W 2022 roku reprezentowaliśmy szereg takich osób. Uzyskaliśmy orzeczenie, zgodnie z którym nawet w przypadku podejrzenia o działalność terrorystyczną należy przestrzegać zasady non-refoulement. Zmieniła sposób przeprowadzania procedury deportacyjnej. Przed wydaniem orzeczenia sam fakt, że dana osoba może prowadzić działalność terrorystyczną, wystarczał do jej deportacji, nawet jeśli nie była bezpieczna w kraju pochodzenia.

Wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego

Od 2018 roku przekazujemy środki finansowe wielu polskim organizacjom społeczeństwa obywatelskiego, ale w 2022 roku znacznie zwiększyliśmy naszą aktywność w tym obszarze. Wojna na Ukrainie i kryzys na polsko-białoruskiej granicy „przyciągnął” do naszego sektora nowych aktorów, zarówno darczyńców, jak i nowe inicjatywy pozarządowe. Dzięki naszej dobrej reputacji, widoczności i silnemu zarządzaniu byliśmy w stanie wesprzeć 11 organizacji poprzez regranting w 2022 roku. Przeprowadziliśmy również szkolenia i konsultacje dla wielu formalnych i nieformalnych inicjatyw społeczeństwa obywatelskiego.

Wyzwania, przed którymi stoimy w 2023 roku

• Trwający kryzys humanitarny na granicy polsko-białoruskiej, brak skutecznego dostępu do azylu na granicy oraz naruszenie zasady non-refoulement. Osoby przekraczające granicę polsko-białoruską nadal są narażone na odepchnięcie, nawet po złożeniu wniosku o azyl w Polsce. Ze względu na systemowe zawracanie osoby ubiegające się o azyl boją się kontaktować z władzami, co z kolei stawia wielu z nich w skrajnie niepewnej sytuacji. Do tej pory potwierdzono 40 zgonów na polskiej granicy.

• Przyjmowanie osób uciekających przed wojną w Ukrainie. Wraz z wybuchem wojny na Ukrainie granicę polsko-ukraińską przekroczyło ok. 10 mln osób w poszukiwaniu schronienia, z czego ok. 2 mln przebywa w Polsce. Stwarzało to szereg problemów z dostępem do usług, zakwaterowaniem, statusem prawnym. Dodatkowo prawo zmieniało się niezwykle często, przez co wiele osób nie mogło być na bieżąco.
• Trwające zatrzymanie imigracyjne dzieci i innych osób wymagających szczególnego traktowania. Pomimo wielu badań dotyczących szkodliwego wpływu detencji imigracyjnej na dobrostan i rozwój dzieci, w Polsce dzieci nadal są umieszczane w detencji. Ponadto ofiary przemocy, osoby ubiegające się o azyl i osoby niepełnosprawne są również umieszczane w ośrodkach detencyjnych dla imigrantów ze względu na nieskuteczne mechanizmy kontroli i identyfikacji.
• Pogarszające się warunki w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców. Przestrzeń osobista przypadająca na jednego zatrzymanego migranta zmniejszyła się do 2 metrów kwadratowych. Pomimo braku wystarczającej liczby psychologów i pomocy psychologicznej w tych ośrodkach, od 2022 roku psychologowie zewnętrzni nie są do nich wpuszczani. To jeszcze bardziej pogarsza dostęp do pomocy psychologicznej dla umieszczonych w detencji migrantów.

Wzrost liczby przestępstw z nienawiści i przypadków wykorzystywania pracowniczego – naruszeń niezwykle trudnych do zaskarżenia ze względu na brak firewalla. Osoby ich doświadczające nie chcą korzystać ze środków prawnych, przez co sprawcy pozostają bezkarni. Istnieje potrzeba wielostronnej współpracy i krajowych programów prewencyjnych, jednak obecne władze nie są skłonne do zaangażowania się w rozwiązanie tych problemów.