Detencja osób uchodźczych nie pełni „funkcji represyjnych, nie jest też celem ich stosowania ochrona granic RP lub granic zewnętrznych Unii Europejskiej, ani tym bardziej zwalczanie zjawiska nielegalnej imigracji. (…) Strzeżone ośrodki nie służą więc po to by internować cudzoziemców na czas rozpoznawania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej lub
w przypadku negatywnego rozpoznania takiego wniosku zagwarantować sobie efektywną egzekucję ewentualnej decyzji
o deportacji cudzoziemca.”
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 czerwca 2023 r., II KK 148/22, uwzględnił złożoną w imieniu klientek naszego stowarzyszenia kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 września 2021 r., II AKa 310/20, w sprawie zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie w strzeżonym ośrodku dla cudzoziemców.
Sprawa dotyczyła samotnej matki z małym dzieckiem, które przebywały w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców przez ok. 16,5 miesiąca. Początkowo ich pobyt w ośrodku strzeżonym związany był z trwającą procedurą uchodźczą, a następnie z procedurą deportacyjną (zobowiązanie do powrotu).
W związku z długotrwałą detencją dziecka, a także wadliwym zastosowaniem przepisów dotyczących detencji cudzoziemka ubiegała się o zadośćuczynienie za pobytu w ośrodku strzeżonym. Sąd Okręgowy oraz Sąd Apelacyjny oddaliły jej wniosek i nie przyznały żądanego zadośćuczynienia. Ze stanowiskiem tym nie zgodził się Sąd Najwyższy, który przychylił się do większości podnoszonych przez nas argumentów. Do sprawy przed Sądem Najwyższym przyłączyło się ECRE (European Council on Refugees and Exiles), a opinię przyjaciela sądu złożyło środowisko naukowe oraz IDC (International Detention Coalition).
Sąd Najwyższy przypomniał, że:
- Osoby w procedurze uchodźczej mają prawo do ubiegania się o zadośćuczynienie za niesłuszne umieszczenie w ośrodku strzeżonym,
- Cudzoziemiec(-mka) musi wykazać wyłącznie, że doszło do niesłusznego, a nie niewątpliwie niesłusznego pozbawienia (analogicznie jak w innej prowadzonej przez nas sprawie),
- Polska odpowiada na zasadzie ryzyka, a nie winy za niesłuszną detencję cudzoziemców,
- Konstytucja chroni prawo cudzoziemców(-mek) do wolności, a każde pozbawienie bądź ograniczenie wolności „musi spełniać standard konstytucyjny wynikający z zasady proporcjonalności określonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Jeżeli go nie spełnia, jest niesłusznym pozbawieniem wolności.”
Detencja uchodźców
W wyroku wskazano w jaki sposób należy stosować przepisy zezwalające na detencję osób uchodźczych uwzględniając ich szczególną wrażliwość oraz zasadę humanitaryzmu. Podkreślono, że w tym zakresie obowiązuje „zasada ultima ratio, co wyklucza wszelki automatyzm skutkujący tym, że złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej z dużym prawdopodobieństwem prowadzi do pozbawienia wolności wnioskodawcy przez osadzenie go w strzeżonym ośrodku. Taka praktyka podważa humanitarny sens udzielania ochrony międzynarodowej cudzoziemcom, w tym w szczególności uchodźcom.” Sąd Najwyższy przypomniał, że detencja osób uchodźczych nie pełni „funkcji represyjnych, nie jest też celem ich stosowania ochrona granic RP lub granic zewnętrznych Unii Europejskiej, ani tym bardziej zwalczanie zjawiska nielegalnej imigracji.”
Sąd Najwyższy przypomniał, że każda przesłanka warunkująca możliwość detencji musi zostać udowodniona, a sądy nie mogą opierać się wyłącznie „na domniemaniach”. Aby detencja była zgodna z prawem musi zostać wykazane, że w danej sprawie była konieczna.
W omawianym wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że „jeśli detencja w strzeżonym ośrodku uzasadniona była koniecznością przeprowadzenia określonych czynności z udziałem cudzoziemca, lecz czynności tych nie przeprowadzono lub też faktyczny okres stosowania detencji nie był konieczny dla ich przeprowadzenia, zachodzą podstawy do uznania że stosowanie tego środka było niesłuszne w części albo w całości”. Sądy powinny tym samym badać czy i jakie czynności z udziałem cudzoziemców(-mek) zostały przeprowadzone oraz zaplanowane w danej sprawie, a także jakie informacje miały zostać zebrane z ich udziałem. Jeśli kwestie te nie zostaną ustalone to w sposób oczywisty wyklucza to „możliwość oceny spełnienia pozostałych przesłanek, a tym samym zasadności stosowania detencji wobec wnioskodawczyń.”
Sąd Najwyższy rozważał także zasadność uznania, że wobec osób uchodźczych istnieje „prawdopodobieństwo ucieczki”. Zauważył, że „samo to określenie budzi zasadnicze wątpliwości w perspektywie konstytucyjnego statusu cudzoziemca ubiegającego się o ochronę międzynarodową. […] cudzoziemiec taki legalnie przebywa na terytorium Polski, bez względu na to w jaki sposób znalazł się na tym terytorium, zaś określenie ‘ucieczka’ sugeruje, że albo jest on przez kogoś ścigany z uwagi na nielegalny charakter przebywania w określonym miejscu albo też opuszcza miejsce, które zostało mu wyznaczone na miejsce pobytu. Żadna z tych przesłanek nie jest spełniona wobec wspomnianych osób ubiegających się o ochronę międzynarodową.”
Detencja dzieci
Sąd Najwyższy odniósł się także do obowiązku oceny najlepszego interesu dziecka w kontekście detencji ze względów migracyjnych i przypomniał, że stopień ochrony konstytucyjnych praw dziecka „nie może być zróżnicowany ze względu na obywatelstwo” dziecka. Pomimo że sądy detencyjne powoływały się na informacje i dokumenty medyczne świadczące o braku przeciwwskazań do dalszej detencji oraz o zapewnienie opieki medycznej w ośrodku strzeżonym (są to typowe dokumenty w sprawach dotyczących detencji dzieci ze względów migracyjnych), Sąd Najwyższy uznał to za niewystarczające. Wskazał, że:
- Brak jest dowodów wskazujących, że owe informacje i dokumenty medyczne „związane były z bezpośrednim badaniem samej małoletniej wnioskodawczyni przed wydaniem kolejnych decyzji o przedłużeniu detencji”,
- Sądy nie ustaliły „jakie były podstawy dowodowe dla każdorazowego stwierdzenia przez sądy przedłużające detencję, że nie ma zagrożenia dla dobra małoletniej”, a obowiązek taki wynika z orzecznictwa ETPCz (m.in. wyrok z 22 lipca 2021 r., M.D. i A.D. p-ko Francji, 57035/18),
- „co do zasady, pozbawienie wolności matki z mały dzieckiem stanowi zagrożenie dla prawidłowego rozwoju tego dziecka […]. Dopiero zindywidualizowana ocena, biorąca pod uwagę stan psychofizyczny i rozwojowy małoletniego, może usprawiedliwić decyzję w postaci osadzenia w strzeżonym ośrodku”,
- „dobra dziecka nie można sprowadzić wyłącznie do kwestii zdrowotnych”,
- sąd odwoławczy winien rzetelnie odnieść się do standardów detencji dziecka wynikających z orzecznictwa ETPCz, „w szczególności dotyczących okresu detencji osób małoletnich (…), znaczenia przewlekłości postępowań administracyjnych prowadzonych przez władze krajowe (…) oraz nadrzędności interesu dziecka”.
Detencja w postępowaniu deportacyjnym (ws. zobowiązania do powrotu)
W omawianym wyroku Sąd Najwyższy odniósł się także do stosowania przesłanki detencyjnej związanej z opóźnieniem w uzyskaniu dokumentów z państw trzecich, które uniemożliwiają wykonanie decyzji deportacyjnej (art. 40,3 ust. 3a pkt 2 u.c.). Sąd Najwyższy wskazał, że ustalając czy doszło do opóźnienia należy oceniać to w kontekście terminu, w jakim dane państwo zobowiązane jest do udzielenia odpowiedzi na wniosek władz polskich. Wynika on zazwyczaj z umów readmisyjnych. Nie jest zatem istotne czy w momencie orzekania przez sąd detencyjny dokumenty te znajdowały się już w posiadaniu polskich organów. Istotne jest wyłącznie to czy terminy wskazane w umowach międzynarodowych zostały przekroczone przez państwa trzecie czy nie.
Sąd Najwyższy wskazał także w jaki prawidłowy sposób należy stosować przepisy wskazujące maksymalny okres detencji w toku postępowania deportacyjnego (art. 403 ust. 3 i ust. 3a ustawy o cudzoziemcach). Przepisy krajowe i unijne precyzują, że co do zasady osoby oczekujące na powrót powinny być umieszczone w ośrodku strzeżonym na maksymalnie 6 miesięcy. Dłuższa detencja dopuszczalna jest jedynie w 2 enumeratywnie wskazanych przypadkach (art. 403 ust. 3a ustawy o cudzoziemcach). W przedmiotowej sprawie sądy krajowe uznały, że decydujące jest, aby sąd detencyjny orzekał przed upływem 6 miesięcznego maksymalnego terminu. W takiej sytuacji może on orzec detencję powyżej 6 miesięcy na zwykłych podstawach, a nie tych wynikających z art. 403 ust. 3a ustawy o cudzoziemcach. Sąd Najwyższy nie zgodził się z tym stanowiskiem. Wskazał, że „Jeżeli (…) cudzoziemiec przebywa w strzeżonym ośrodku na podstawie postanowienia sądu wydanego w oparciu o zwykłe przesłanki z art. 407 ust. 1-2a u.c., to w przypadku, gdyby okres ten przekroczył 6 miesięcy (np. na skutek wydania postanowienia o przedłużeniu osadzenia w strzeżonym ośrodku przed upływem 6 miesięcy przebywania cudzoziemca w tym ośrodku, ale na okres wykraczający poza te 6 miesięcy), to wówczas, bez zmiany podstaw prawnych tego osadzenia, okres umieszczenia cudzoziemca w strzeżonym ośrodku po upływie tych 6 miesięcy staje się niesłuszny.”
Sprawa została przekazana do Sądu Apelacyjnego w Warszawie do ponownego rozpoznania.
Cudzoziemki reprezentowane były przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym przez współpracującą z naszym stowarzyszeniem adw. Małgorzatę Jaźwińską. Integracyjnie cudzoziemki wspierała Aleksandra Chrzanowska.
Z wyrokiem można zapoznać się tutaj.