Nie mamy żadnych wątpliwości, ze osoby koczujące od kilku dni na białorusko-polskiej granicy powinny mieć prawo złożenia w Polsce wniosku o status uchodźcy. Poniżej wyjaśniamy dlaczego.
Prawo międzynarodowe
Państwa mają suwerenne uprawnienia do regulowania wjazdu cudzoziemców. Prawo międzynarodowe (obowiązujące w Polsce) stanowi jednak również, że środki podejmowane w tym celu nie mogą uniemożliwiać im ubiegania się o ochronę międzynarodową:
- Artykuł 33 Konwencji genewskiej z 28 lipca 1951 roku: „Żadne Umawiające się Państwo nie wydali lub nie zawróci w żaden sposób uchodźcy do granicy terytoriów, gdzie jego życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu na jego rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne”.
- Art. 14 Powszechnej deklaracji praw człowieka: „W razie prześladowania, każda osoba jest uprawniona do ubiegania się o azyl i korzystania z niego w innych krajach”.
- Art. 18 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej: „Gwarantuje się prawo do azylu z poszanowaniem zasad Konwencji genewskiej z 28 lipca 1951 roku i Protokołu z 31 stycznia 1967 roku dotyczących statusu uchodźców oraz zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej i Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zwanych dalej „Traktatami”)”.
Najważniejsza w prawie do ubiegania się o ochronę międzynarodową jest zasada non-refoulement (Artykuł 33 Konwencji genewskiej z 28 lipca 1951 roku), która zakazuje państwom jakiegokolwiek postępowania prowadzącego do zawrócenia cudzoziemca na niebezpieczne terytorium zagraniczne, w tym zakazuje odmowy przyjęcia osób deklarujących prześladowania na granicy lub niedopuszczenia ich do swojego terytorium.
- orzecznictwo Europejskiego Trybunały Praw Człowieka
np. wyrok z dnia 23 lipca 2020 r. w sprawie M.K. i Inni przeciwko Polsce. Trybunał uznał, że wbrew twierdzeniom polskich władz cudzoziemcy składali na polskiej granicy wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej i wnioski te były ignorowane przez Straż Graniczną, co było częścią powszechnej praktyki mającej miejsce na przejściu granicznym w Terespolu.
Prawo krajowe
Prawo do ubiegania się w Polsce o status uchodźcy jest prawem konstytucyjnym, gwarantowanym w art. 56 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej: “Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.”
Każda osoba stawiająca się na granicy, deklarująca zamiar złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej (o deklaracji zamiaru złożenia wniosku o ochronę międzynarodowej stanowi art. 28 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony), powinna zostać wpuszczona na terytorium RP nawet jeśli nie posiada dokumentów uprawniających do wjazdu na terytorium RP. Następnie funkcjonariusze powinni przyjąć od takiej osoby odpowiedni wniosek (to straż graniczna wypełnia formularz o udzielenie ochrony międzynarodowej, cudzoziemiec nie może złożyć wypełnionego przez siebie wniosku). Deklaracją zamiaru złożenia wniosku może być np. wskazanie strażnikom “chciałbym ubiegać się o azyl w Polsce”, “Nie mogę wrócić do swojego kraju, bo boję się prześladowania”)
Problem braku wizy/dokumentu podróży:
Warunki wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polski określa ustawa o cudzoziemcach. Zgodnie z art. 23 tejże ustawy cudzoziemiec, który przekracza granicę, jest obowiązany posiadać ważny dokument podróży, ważną wizę lub inny ważny dokument uprawniający go do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i do pobytu na tym terytorium, jeżeli są wymagane, zezwolenie na wjazd do innego państwa lub zezwolenie na pobyt w innym państwie, jeżeli zezwolenia takie są wymagane w przypadku przejazdu tranzytem. Natomiast art. 28 ust. 2 pkt 2b ustawy o cudzoziemcach stanowi, iż przepisu o odmowie wjazdu nie stosuje się wobec cudzoziemca, który złożył wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej. Cudzoziemiec wyrażając wolę ubiegania się o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce jest zatem zwolniony z obowiązku posiadania dokumentów warunkujących wjazd.
Osoba deklarująca chęć złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej nie musi zatem posługiwać się dokumentami uprawniającymi ją do wjazdu na teren RP, na tym między innymi polega ochrona uchodźców przed powrotem do kraju pochodzenia.
Odmowa przyjęcia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej od osoby deklarującej zamiar złożenia takiego wniosku stanowi naruszenie powyższych przepisów – zarówno międzynarodowych, jak i krajowych, obowiązujących polskie władze.
Dlaczego Straż Graniczna ma obowiązek przyjąć wniosek o status uchodźcy?
Przyjęcie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej przez Straż Graniczną jest jej obowiązkiem nawet w sytuacji próby nielegalnego przekroczenia granicy przez cudzoziemca. Wynika to z obowiązywania w Polsce wyżej opisanej zasady “non-refoulement”, która stanowi “twarde” prawo międzynarodowe oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka[1]. Należy przy tym wziąć pod uwagę kontekst obecnej sytuacji na granicy, tj. kilkuletnią praktykę polskiej Straży Granicznej nie przyjmującej wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej również na oficjalnych przejściach granicznych, ani nawet w placówkach Straży Granicznej znajdujących się poza przejściami, na terytorium Polski (przykład z sierpnia br. z placówki SG w Szudziałowie) oraz działanie białoruskich służb, co zmusza cudzoziemców do podejmowania wielokrotnych prób przekraczania granicy państwowej w miejscach niedozwolonych.
[1] np. M.K. and Others v. Poland, application nos. 40503/17, 42902/17 and 43643/17; Hirsi and Others v. Italy (Application no. 27765/09)