Opis sprawy
Skargę do ETPCz złożył Joseph Feilazoo, Nigeryjczyk skazany na Malcie za przestępstwa związane z obrotem narkotykami. Po odbyciu wyroku Feilazoo wyraził chęć powrotu do Hiszpanii, gdzie przebywał legalnie w czasie popełnienia przestępstwa. Państwo hiszpańskie odmówiło jednak przyjęcia mężczyzny z powrotem na swoje terytorium, twierdząc, że jego prawo pobytu wygasło. W tej sytuacji Malta zdecydowała o deportacji powoda do Nigerii. Na czas trwania procedury deportacyjnej cudzoziemiec miał przebywać w ośrodku detencyjnym, gdzie łącznie spędził 14 miesięcy. Część z tego okresu przebywał w dodatkowej izolacji, o którą zawnioskował z powodu obaw przed współosadzonymi. Po licznych skargach na trudne warunki panujące w kontenerze, gdzie został umieszczony, mężczyzna został przeniesiony do innego budynku, gdzie, jak się następnie dowiedział, były umieszczane osoby świeżo przybyłe do ośrodka detencyjnego w celu odbycia kwarantanny związanej z pandemią Covid-19.
Legalność detencji
Pierwszą kwestią, którą zajął się Trybunał, była legalność detencji, w której umieszczony został Feilazoo. Zgodnie z art. 5 Europejskiej konwencji praw człowieka (dalej: EKPCz) nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem przypadków opisanych w konwencji. Jednym z tych wyjątków jest zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję (art. 5 pkt 1(f)). Trybunał przyznał więc, że zasadniczo dopuszczone jest umieszczenie w ośrodku detencyjnym cudzoziemca, wobec którego toczy się procedura deportacyjna. Jednocześnie jednak wskazał na warunki, jakie muszą być spełnione, by detencja na podstawie art. 5 pkt 1 (f) EKPCz była uzasadniona, a co za tym idzie zgodna z prawem.
Pierwszy warunek dotyczy okoliczności, które możemy określić jako zewnętrzne wobec państwa stosującego detencję. Należy do nich m.in. możliwość ustalenia tożsamości cudzoziemca czy współpraca z państwem jego pochodzenia w procedurze deportacji. Jeśli czynniki zewnętrzne sprawiają, że deportacja jest niemożliwa bądź mało prawdopodobna, postępowanie o wydalenie traci rację bytu, a co za tym idzie – przestaje być uzasadnieniem dla ograniczenia wolności cudzoziemca. Tak było i w badanej przez Trybunał sprawie – w związku z tym, że Nigeria nie wydała powodowi paszportu umożliwiającego wjazd na jej terytorium, władze Malty faktycznie nie mogły deportować p. Feilazoo. Stąd nawet kontynuacja postępowania powrotowego nie mogła być uzasadnieniem dla dalszego przetrzymywania mężczyzny w ośrodku detencyjnym.
Drugi warunek, jaki Trybunał postawił przed państwem stosującymi detencję, dotyczy działalności samych organów tego państwa. Postępowanie o wydalenie musi być prowadzone z dochowaniem „należytej staranności”, to znaczy zmierzać do jak najszybszego zakończenia i uregulowania sytuacji cudzoziemca. Gdy staranności tej brak, detencja staje się pozbawiona legalności. To właśnie stwierdził Trybunał w sprawie Feilazoo przeciw Malcie. Przez cały okres stosowania detencji Malta tylko raz zwróciła się do władz nigeryjskich o pomoc w sprawie, a w braku oczekiwanej reakcji postępowanie utknęło w martwym punkcie. Na uwagę zasługuje też fakt, że żadne kroki w celu ustalenia sytuacji prawnej i umożliwienia deportacji powoda nie zostały przez Maltę podjęte w okresie ponad 10 lat, w którym mężczyzna odsiadywał swój wyrok w więzieniu.
Warunki detencji
W sprawie poruszona została również kwestia warunków, w jakich powinna odbywać się detencja. Trybunał przypomniał, że skrajny brak przestrzeni osobistej, brak dostępu do naturalnego światła, niewłaściwa temperatura panująca w budynku oraz nieprzestrzeganie w miejscu detencji podstawowych standardów sanitarnych i higienicznych mogą stanowić podstawę do stwierdzenia poniżającego traktowania cudzoziemców, czyli naruszenia wobec nich art. 3 EKPCz. W sposób szczególny Trybunał podkreślił również prawo osadzonych do ruchu na świeżym powietrzu w wymiarze co najmniej jednej godziny dziennie, które powinno być częścią szerszego programu aktywności poza pomieszczeniami sypialnymi. Warunki te muszą być spełnione nawet, jeśli osoba w ośrodku detencyjnym poddana jest dodatkowej izolacji. W omawianej sprawie Trybunał stwierdził naruszenie tych zasad.
Detencja a Covid-19
Istotnym wątkiem omawianego orzeczenia są również zasady stosowania środków zapobiegających rozprzestrzenianiu się koronawirusa wśród osób przebywających w ośrodkach detencyjnych. Po wyjściu z izolacji, Feilazoo został zakwaterowany w pomieszczeniach, w których, jak się następnie dowiedział, przebywały osoby poddawane kwarantannie po przyjęciu do ośrodka. Trybunał jednoznacznie stwierdził, że poprzez narażenie osadzonego na ryzyko zakażenia się wirusem władze ośrodka naruszyły art. 3 EKPCz. W tym miejscu należy podkreślić, że jako podmiot odpowiedzialny za pozbawienie wolności osób zatrzymanych, państwo ma obowiązek zapewnić im szczególną ochronę w okresie detencji. Na obowiązek ten składa się również konieczność rozdzielania osób nowoprzybyłych i poddawanych kwarantannie od pozostałych zatrzymanych. Poruszając problem profilaktyki antywirusowej, Trybunał dodatkowo zaznaczył, że zastosowanie kwarantanny możliwe jest tylko, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że poddana jej osoba może stanowić zagrożenie epidemiologiczne. W omawianej sprawie brak było podstaw dla takiej decyzji.
Podsumowanie
Wyrok ETPCz w sprawie Feilazoo przeciw Malcie stanowi ważny krok w kierunku doprecyzowania warunków stosowania detencji wobec cudzoziemców. Przede wszystkim Trybunał zaproponował dwuelementowy test umożliwiający ocenę, czy zastosowanie detencji wobec osób objętych postępowaniem wydaleniowym jest uprawnione. Państwo (1) musi zatem wykazać, że obiektywne okoliczności (np. współpraca państwa pochodzenia osoby deportowanej) pozwalają przypuszczać, że deportacja nastąpi w nieodległej przyszłości, a (2) działanie jego własnych organów musi cechować należyta staranność, zapobiegająca przewlekłości postępowania wydaleniowego, a w konsekwencji wydłużenia czasu spędzonego w detencji.
Trybunał przypomniał również, jakie są uprawnienia osób przebywających w ośrodkach detencyjnych, podkreślając, że nadmierna izolacja, brak dostępu do ruchu na świeżym powietrzu, przeludnienie oraz niewłaściwe warunki sanitarne mogą być równoznaczne z poniżającym traktowaniem osadzonych. W końcu, wyrok porusza kwestię stosowania wobec osób umieszczanych w detencji środków zapobiegających rozprzestrzenianiu się wirusa Covid-19. Trybunał podkreślił, że decyzja o skierowaniu do kwarantanny musi uwzględniać indywidualną sytuację osoby izolowanej. Ocena ta powinna obejmować zarówno ryzyko, jakie osoba izolowana stanowi dla otoczenia, jak i ryzyko, które przebywanie w kwarantannie stanowi dla jej własnego zdrowia.
Omawiany wyrok zawiera wiele cennych lekcji dla wszystkich państw, dla których detencja to preferowany środek kontroli nad cudzoziemcami, w tym niestety dla Polski. Jak pokazuje ostatni raport Stowarzyszenia Interwencji Prawnej, cudzoziemcy w naszym kraju nie zawsze są niezwłocznie zwalniani ze strzeżonych ośrodków dla cudzoziemców, choć wiadomo, że nie będą mogli zostać deportowani. Wyrok Trybunału stanowi jasny sygnał, że takie praktyki nie będą dłużej tolerowane, a cudzoziemcy skarżący przewlekłość postępowań deportacyjnych i zwłokę w zwalnianiu ich z ośrodków detencyjnych mają rosnące szanse na wygraną w postępowaniach zarówno przed sądami krajowymi, jak i ETPCz.
- Magdalena Kolczyńska
- Stypendystka Uniwersytetu w Ottawie, gdzie bada modele prywatnego patronatu nad uchodźcami, doktorantka w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytetu Łódzkiego i studentka Uniwersytetu w Lund na kierunku międzynarodowe prawo praw człowieka. Interesuje się prawem migracyjnym, międzynarodowymi standardami prawa pracy oraz prawami osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów.
zdjęcie: Jackie Speier (domena publiczna)