Szczególna wrażliwość (ang. vulnerability) jest zjawiskiem niezwykle zniuansowanym. W zależności od przyjętej perspektywy, kontekstu i wreszcie konsekwencji, jakie pociąga powoływanie się na tę cechę w sytuacji migracyjnej może być traktowane wielorako.
Z jednej strony jako swoiste “dobrodziejstwo” (ułatwiając dostęp do procedur azylowych), z drugiej – “przekleństwo” (to „etykietowanie” skutkować może bowiem stygmatyzacją skorelowaną z zależnością czy słabością), wreszcie – przesłanka ta nierzadko bywa także źródłem nadużyć.
Odpowiednia ochrona praw migrantów i migrantek szczególnie wrażliwych, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych, może być zatem nie lada  wyzwaniem.

“Vulnerable migrant” czy “migrant in vulnerable situation”?

Choć prawo unijne posługuje się tym terminem od początku istnienia Common European Asylum System – nadal na próżno szukać jego uniwersalnej definicji. Panuje jednak zgoda co do tego, że bycie vulnerable oznacza szczególną podatność na zagrożenia, łatwość bycia zranioną/ym fizycznie, psychicznie lub emocjonalnie. Tym samym osoby ubiegające się o międzynarodową ochronę stanowią od pewnego czasu swoistą subkategorię vulnerable persons.

Oczywistym jest jednak, że nie sposób wszystkich przymusowych migrantów postrzegać jako monolit. Idąc tym torem w ramach unijnego CEAS jako vulnerable persons wskazywano dotąd wprost: małoletnich (w tym małoletnich bez opieki), osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, kobiety w ciąży, rodziców samotnie wychowujących małoletnie dzieci, ofiary handlu ludźmi, osoby ciężko chore, osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz osoby, które zostały poddane zgwałceniu, torturom lub innym poważnym formom przemocy psychicznej, fizycznej lub seksualnej (np. ofiary okaleczania żeńskich narządów płciowych).

W uniwersalnym systemie ochrony praw człowieka zaobserwowano jednak pewną zmianę perspektywy. Polega ona na odstąpieniu od wskazywania na to „kto” jest szczególnie podatny na zagrożenia, na rzecz podejścia bardziej proceduralnego – w jaki sposób rozwiązuje się problem szczególnej wrażliwości? Na tej bazie zrodziła się kategoria „migrants in vulnerable situations”, czyli osób, które w związku z sytuacją, w której się znalazły (w państwie pochodzenia, tranzycie lub państwie przyjmującym) nie mogą w pełni korzystać z przysługujących im praw. W konsekwencji, będąc szczególnie narażonymi na zwiększone ryzyko występowania wobec nich nadużyć mogą oczekiwać właśnie szczególnego traktowania np. w zakresie dostępu do azylowych procedur czy recepcji. 

Zapowiedziana w 2016 r. propozycja reformy unijnego CEAS także poszła tą ścieżką, wprowadzając w miejsce „vulnerable persons” kategorię „wnioskodawców o szczególnych potrzebach”.

Vulnerability w Europejskim Programie w Zakresie Migracji

W Europejskim Programie w zakresie Migracji (EPM), będącym bezpośrednią odpowiedzią UE na kryzys migracyjno-uchodźczy, szczególną wrażliwość skorelowano przede wszystkim z ofiarami przemytu i handlu ludźmi, małoletnimi bez opieki oraz kobietami (zwłaszcza będącymi w ciąży). Pięć lat wdrażania założeń EPM zaowocowało jednak ujęciem zjawiska w sposób niezwykle kompleksowy i w różnych kontekstach. Oprócz wskazanych wyżej kategorii pojawiło się ono także w odniesieniu do wspomnianej reformy CEAS, zwiększania ilości legalnych dróg dostępu do Europy, relokacji, przesiedleń i powrotów. Vulnerability odgrywać zatem miała kluczową rolę m.in. przy pobieraniu danych daktyloskopijnych, funkcjonowaniu hot-spotów, udzielaniu pomocy humanitarnej, transferach pieniężnych, wreszcie – wykorzystaniu AMIF i realizacji porozumienia UE-Turcja. Tym samym „migrants in vulnerable  situations” w praktyce stały się także osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, uchodźcy (tu w rozumieniu – poszukujący ochrony międzynarodowej Syryjczycy) oraz społeczności i ludność przesiedlona (głównie z Sudanu, Etiopii i regionu Wielkich Jezior).

Perspektywa Nowego Paktu o Migracji i Azylu

Ogłoszony we wrześniu 2020 r. Nowy Pakt o Migracji i Azylu, co nie zaskakuje, także nie został obojętny na kwestię vulnerability.
Dokument ten (warto zaznaczyć – nadal jedynie polityczny) przewiduje m.in. możliwość zwolnienia rodzin z dziećmi poniżej 12 roku życia oraz małoletnich bez opieki ze standardowych procedur granicznych (celem szybkiego ustalenia statusu), uwzględnienie szczególnych potrzeb „vulnerable groups” w kontekście relokacji i przesiedleń, wreszcie – wsparcie finansowe i organizacyjne dla państw biorących udział w operacjach poszukiwawczych i ratunkowych na rzecz osób znajdujących się właśnie w sytuacjach wymagających szczególnego traktowania.

Podsumowanie

Obserwacja działań UE prowadzi do wniosku, że zarówno sam kryzys migracyjno-uchodźczy, jak i pandemia COVID-19 – paradoksalnie – przyczyniły się, przynajmniej w teorii, do bardziej poważnego i świadomego traktowania kwestii vulnerability.

Możliwość powołania się na szczególną wrażliwość przez osoby ubiegające się o międzynarodową ochronę w UE wydaje się jak najbardziej słuszna (dzięki niej zwiększają one bowiem swe szanse na skorzystanie w pełni z przysługujących im praw). Warto jednak pamiętać, że aby nie wypaczyć intencji tej kategorii (a jest nią przecież wzmocnienie pozycji migrants in vulnerable situations) należy posługiwać się nią w sposób niezwykle wyważony, przemyślany i jedynie w uzasadnionych (indywidualnych) przypadkach.
W przeciwnym razie, wszelkie uogólnienia lub “strategiczne” wykorzystanie vulnerability przez samych migrantów, w połączeniu z niespójnością i lukami w unijnym systemie azylowym, może doprowadzić do sytuacji, w której liczba osób potencjalnie wrażliwych zbliży się do liczby wszystkich pozostałych, szukających schronienia w UE. To z kolei spowoduje, że przyjęte na ich korzyść rozwiązania będą po prostu nieskuteczne.

Tekst nawiązuje do artykułu Autorki pt. European Agenda on Migration Towards Vulnerable Persons, który ukaże się w Studiach Migracyjnych Przeglądzie Polonijnym (nr 2 (180)/2021), s. 21-40. http://www.ejournals.eu/Studia-Migracyjne/

Magdalena Półtorak
Magdalena Półtorak
Adiunktka w Instytucie Nauk Prawnych WPiA UŚ w Katowicach. Uczestniczka i kierowniczka grantów badawczych (m.in. Progress i NCN), członkini ILA GP, stypendystka ERA Peter Caesar Scholarship, współpracująca z siecią migracyjną Odysseus. Autorka publikacji z zakresu prawnych gwarancji równości płci, międzynarodowej ochrony praw kobiet (ze szczególnym uwzględnieniem praw migrantek i uchodźczyń) oraz work-life balance.

zdjęcie: Alexas_Fotos (Pixabay)

Udostępnij