Od ponad dwóch lat na granicy polsko-białoruskiej trwa kryzys humanitarny. Jak donoszą organizacje pozarządowe i instytucje międzynarodowe, każdego dnia dochodzi tam do naruszeń praw człowieka: cudzoziemcy są zmuszani przez polskich funkcjonariuszy do zawrócenia do Białorusi niezależnie od ich stanu zdrowia czy wieku oraz pomimo ich próśb o udzielenie im ochrony międzynarodowej w Polsce. Co więcej, doświadczają oni przemocy ze strony polskich i białoruskich służb. Na skutek tych wywózek (pushbacków), cudzoziemcy przebywają w przygranicznych lasach przez wiele dni lub tygodni, często bez dostępu do jedzenia, wody pitnej, odpowiednich ubrań i możliwości schronienia. W takich warunkach, ich życie i zdrowie są zagrożone.
Podczas gdy liczne działania litygacyjne przeciwko pushbackom na granicy polsko-białoruskiej są podejmowane przed sądami polskimi, coraz więcej skarg w tym zakresie trafia także do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC). Do końca lipca 2023 r. ETPC zakomunikował 11 spraw dotyczących naruszeń praw cudzoziemców na granicy polsko-białoruskiej. Sprawy te obejmują 23 skargi złożone łącznie przez 84 obywateli państw trzecich. Wśród skarżących przeważają obywatele Afganistanu (37 osób), Iraku (26) i Syrii (16), ale są wśród nich także obywatele takich państwa jak Jemen czy Turcja. Warto też zwrócić uwagę, że aż 16 małoletnich cudzoziemców, głównie z Iraku, poskarżyło się na ich traktowanie na granicy polsko-białoruskiej.
Skarżący podnoszą, że na granicy polsko-białoruskiej zostały naruszone ich prawa określone w art. 3 (zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania) oraz art. 13 (prawo do skutecznego środka odwoławczego) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC), a także w art. 4 Protokołu nr 4 do EKPC (zakaz zbiorowego wydalania). W niektórych skargach podniesiono również zarzuty oparte na art. 2 EKPC (prawo do życia).
Fakt systemowego naruszania art. 3 EKPC na granicy polsko-białoruskiej nie powinien budzić wątpliwości ETPC. W wielu raportach zostało już udokumentowane, że wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej składane przez cudzoziemców przekraczających tą granicę są ignorowane przez polskie władze, a w Białorusi postępowanie azylowe jest wadliwe i praktycznie niedostępne dla osób przebywających na granicy z Polską. Wiele publikacji wskazuje także na przemoc stosowaną przez służby białoruskie wobec cudzoziemców zawróconych z Polski. Ponadto, w polskim prawie nie przewidziano skutecznych środków odwoławczych od czynności zawrócenia do linii granicy państwowej (na podstawie rozporządzenia z dnia 20 sierpnia 2021 r.) oraz od postanowienia o opuszczeniu terytorium RP (art. 303b ustawy o cudzoziemcach). W obu przypadkach nie ma możliwości wniesienia odwołania ze skutkiem zawieszającym – wbrew orzecznictwu ETPC opartemu na art. 13 EKPC. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, trudno nie zauważyć podobieństw z wcześniejszymi orzeczeniami ETPC dotyczącymi odmów wjazdu, które były masowo wydawane osobom proszącym o ochronę międzynarodową – bez dostępu do skutecznego środka odwoławczego – na przejściach granicznych z Białorusią w latach 2016-2017. W tych sprawach Trybunał stwierdził już naruszenie przez Polskę art. 3 oraz 13 EKPC.
Szczególnie ciekawe będą rozstrzygnięcia ETPC w zakresie zarzutów opartych na art. 2 Konwencji. Skarżący podnieśli, iż ich prawo do życia zostało naruszone, bo na skutek wywózek zmuszeni byli przebywać w przygranicznym lesie, w którym ich życie i zdrowie było zagrożone. Ryzyko to było realne: od sierpnia 2021 r. kilkadziesiąt osób zmarło podczas przekraczania granicy polsko-białoruskiej. Dotychczas, ETPC stwierdził naruszenie art. 2 EKPC w kilku wyrokach dotyczących pushbacków na granicach europejskich, jednak we wszystkich tych sprawach cudzoziemcy stracili życie, próbując przekroczyć daną granicę. Nie ma wciąż wyroku ETPC jasno potwierdzającego, że państwo narusza art. 2 EKPC poprzez samo narażenie życia cudzoziemca na skutek pushbacku. Rozstrzygnięcie takie jest jednak możliwe: Trybunał powtarza, że do naruszenia prawa do życia nie jest konieczne, by dana osoba zmarła.
Także rozstrzygnięcia w zakresie naruszenia art. 4 Protokołu nr 4 mogą przyczynić się do rozwoju orzecznictwa ETPC. Trybunał twardo podkreśla, że zakaz zbiorowego wydalania nie jest naruszony, jeśli cudzoziemcy przekroczyli granicę niezgodnie z przepisami, mimo iż mogli skorzystać z oficjalnych przejść granicznych. W kontekście kryzysu na granicy polsko-białoruskiej, cudzoziemcy byli zmuszani do nielegalnego przekroczenia granicy przez władze drugiego państwa. Wydaje się, że w tych okolicznościach działanie cudzoziemców nie powinno zostać uznane za zawinione. Argument ten wzmacnia fakt nieustannego utrudniania przez polskie władze dostępu do postępowania azylowego na oficjalnych przejściach granicznych z Białorusią, pomimo wyroków ETPC potępiających to działanie.
Biorąc pod uwagę, iż kryzys na granicy polsko-białoruskiej nie ustaje, a praktyka pushbacków szerzy się na granicach europejskich, zdecydowane stanowisko ETPC w tym zakresie jest nie tylko pożądane, ale konieczne. Zakomunikowane Polsce sprawy stanowią doskonałą okazję, by Trybunał jasno potwierdził, iż prawa człowieka muszą być w pełni chronione także na europejskich granicach. Czas pokaże, czy ETPC skorzysta z tej szansy i zdecyduje się na wzmocnienie ochrony praw cudzoziemców przybywających do Europy.
- Maja Łysienia
- Radca prawny, doktor nauk prawnych, ekspert ds. litygacji strategicznej w Stowarzyszeniu Interwencji Prawnej. Specjalizuje się w prawie migracyjnym i prawach człowieka. Autorka monografii o orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawach azylowych oraz raportu o polskim systemie azylowym wydawanego corocznie przez European Council of Refugees and Exiles. Członek zarządu Swiss Network of young Migration Scholars i ekspert z zakresu prawa UE i międzynarodowego w AsyLex.
zdjęcie: Europejski Trybunał Praw Człowieka, fot. Maja Łysienia