Agresja Rosji na Ukrainę spowodowała, że miliony osób zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów. Wśród nich są też te, które należy otoczyć szczególną opieką – dzieci, który przekroczyły granicę bez swoich rodziców lub opiekunów prawnych oraz te, które w Ukrainie przebywały w pieczy zastępczej.
Mając na uwadze ochronę praw dzieci cudzoziemskich bez opieki w Polsce, 8 grudnia wzięliśmy udział w międzysektorowym seminarium organizowanym przez ICMPD w ramach projektu KOMPLEKS, któremu partnerujemy wraz z Polskim Forum Migracyjnym oraz Urzędem ds. Cudzoziemców.
Seminarium służyło wymianie wiedzy i doświadczeń związanych z udzielaniem pomocy i ochrony dzieciom rozdzielonym z rodzicami oraz dzieciom bez opieki. W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele i przedstawicielki organizacji pozarządowych, samorządowych, środowiska naukowego, które zajmują się problematyką dzieci bez opieki.
Poniżej przedstawiamy postulaty podsumowujące seminarium*:
W zakresie funkcjonowania instytucji opiekuna tymczasowego:
- potrzebne są jasne zasady nadawania, odbierania i kontroli nad pełnieniem roli opiekuna tymczasowego (warto rozważyć przyjęcie rozporządzenia, które będzie regulować kto i na jakich zasadach może zostać opiekunem tymczasowym, w jakich okolicznościach ta rola wygasa samoistnie a w jakich może zostać odebrana oraz zasady nadzoru nad sprawowaniem tej roli. Obecnie zdarzają się przypadki, gdy opiekunem ustanawiany jest np. chłopak dla swojej niepełnoletniej dziewczyny, lub inne przypadki, gdy jeden opiekun ma pod opieką bardzo dużą grupę dzieci – takie sytuacje sprzyjają nadużyciom),
- potrzebny jest rzeczywisty nadzór nad sposobem sprawowania tej roli. Obecnie instytucje nie mają narzędzi do sprawowania tego nadzoru,
- warto rozważyć ograniczenie instytucji opiekuna w czasie – obecnie przyznanie roli opiekuna jest bezterminowe, bez przewidzianej ścieżki rewizji/kontroli czy odebrania takiej roli w przypadku nadużyć. Warto być może również bardzo jednoznacznie określić w przepisach, że w przypadku zgłoszenia się rodzica po dziecko, rola opiekuna tymczasowego się kończy i dziecko zostaje przekazane rodzicowi (jednocześnie należy przewidzieć sytuacje, gdy takie rozwiązanie nie służy najlepszemu interesowi dziecka),
- potrzebny jest transparentny system zbierania i monitorowania danych na temat dzieci, opiekunów. Obecny system wydaje się być niekompletny – część dzieci nie jest w nim odnotowywana. Praktycznym problemem jest też weryfikacja, czy dokumenty potwierdzające przyznanie opiekuna są aktualne. Powinna istnieć baza, w której można i należy sprawdzać, czy dana osoba faktycznie nadal ma prawo być opiekunem tymczasowym dla danego dziecka.
W zakresie sytuacji dzieci, które przybyły do Polski z pieczy:
- potrzebny jest system/mechanizm usamodzielniania dzieci, w tym oferta dla młodych dorosłych z niepełnosprawnością i chorych, w momencie uzyskania 18 roku życia – obecnie młodzi dorośli po prostu opuszczają placówki (lub w przypadku osób z niepełnosprawnością trafiają do kolejnej instytucji, najczęściej DPS), system nie oferuje im żadnej pomocy, podobnej do wsparcia oferowanego np. wychowankom domów dziecka. Osoby są pozostawione same sobie,
- potrzebne jest ujednolicenie standardów świadczenia pomocy, w tym standardu opieki i finansowania – obecny podwójny standard wywołuje rosnące napięcia: polskie przepisy dotyczące pieczy zastępczej przewidują np. ograniczenia dotyczące liczebności grupy dzieci powierzanej pieczy zastępczej, są ograniczenia dotyczące wieku dzieci umieszczanych w placówkach, tymczasem te ograniczenia nie mają zastosowania do sytuacji dzieci z Ukrainy. W pracy z dziećmi bez opieki pojawia się problem kar cielesnych wobec dzieci,
- potrzebne jest monitorowanie pracy/szkolenia dla personelu z Ukrainy – aby w placówkach dla dzieci z Ukrainy były jednak przestrzegane polskie przepisy związane z dobrem dziecka,
- warto ustalić “protokół rozbieżności” polskiego i ukraińskiego systemu pracy z dziećmi bez opieki i ustalić wspólne, akceptowane przez obie strony podejście do spraw, które rozumiemy inaczej. Obecny brak szczerej rozmowy generuje chaos i bardzo niespójne działania instytucjonalne.
Edukacja:
- temat edukacji dzieci przybyłych z Ukrainy jest ogromny – w Warszawie ponad połowa (52%) dzieci pozostaje poza polskim systemem edukacji. Wartościowy byłby system rejestracji edukacji dzieci w systemie ukraińskim online. Przerwy w dostawach prądu w Ukrainie sprawiają, że edukacja zdalna często w praktyce nie działa,
- Nie istnieje, a jest potrzebny system wymiany informacji i monitorowania tego czy dziecko z Ukrainy, które deklaruje naukę online rzeczywiście się uczy,
- Dzieci uczące się online potrzebują też kontaktu z rówieśnikami, możliwości integracji zarówno w grupie ukraińskojęzycznej, jak polskojęzycznej, wsparcia w zakresie zdrowia psychicznego, kontaktu z bezpiecznymi dorosłymi, mobilizacji do wyjścia na świeże powietrze.
Ruch graniczny/przekraczanie granicy:
- problemy generuje niewpuszczanie do Polski lub utrudnianie wjazdu do Polski osób, które podczas wcześniejszych pobytów w Polsce zostawiły w Polsce dzieci (są takie przypadki). Jest to część szerszego problemu: kiedy od osób, będących uchodźcami wojennymi z Ukrainy i korzystającymi z ochrony tymczasowej w Polsce na mocy specustawy po krótkim wyjeździe na Ukrainę (nie przekraczającym dopuszczalne w specustawie 30 dni) polska Straż Graniczna wymaga wizy/karty pobytu albo spełnienia warunków wjazdu bezwizowego (nie rozróżniając uchodźców wojennych i szczegółowości ich statusu prawnego od statusu innych osób). Poprawne formułowanie celu wjazdu (w związku z wojną w Ukrainie i chęcią korzystania z ochrony tymczasowej w Polsce) oraz posiadanie elektronicznego dokumentu pobytowego diia.pl jest pomocne. Nie zawsze jego uzyskanie jest jednak możliwe: są grupy uchodźców, które nie mogą obecnie uzyskać diia.pl. Trudności językowe mogą powodować, iż uchodźcy nie formułują poprawnie celu wjazdu do Polski (a co za tym idzie – nie spełniają warunków wjazdu),
- zmiany ukraińskiego prawodawstwa (a konkretnie – uchwalona 1 grudnia br. w Ukrainie ustawa o możliwości krótkiego urlopu dla wojskowych w ramach Ukrainy) mogą wkrótce doprowadzić do jeszcze powszechniejszej cyrkulacyjnej migracji – w tym przypadku kobiet z dziećmi do Ukrainy w celu łączenia rodzin. Warto, by polskie przepisy uwzględniały te zmiany,
- brakuje jasnych informacji dla osób z Ukrainy, z których np. wynika, że w Polsce nie można zostawić dziecka pod opieką osoby, od której wynajmujemy pokój itp. Często polskie prawo jest dla osób z Ukrainy niejasne.
W zakresie grup mało zbadanych:
- należy dążyć do ujednolicenia przepisów dla wszystkich dzieci niezależnie od narodowości i sposobu, który sprawił, że znalazły się na terenie Polski. Obecnie dzieci cudzoziemskie z innych krajów nie korzystają z ochrony przewidzianej dla dzieci z Ukrainy. Stawia to je w sytuacji szczególnego ryzyka,
- problem stanowi fakt pozostawiania dzieci bez opieki przez rodziców/opiekunów już po przekroczeniu granicy (także porzucanie dzieci). Potrzebne są narzędzia pozwalające na monitorowanie, czy opiekunowie faktycznie sprawują opiekę nad dzieckiem, oraz weryfikujące jakość opieki,
- profilaktyka rozłączania rodzin – jest potrzebna. Sytuacja wojny i ucieczki dla wielu rodziców jest traumatyczna. Niektórzy nie radzą sobie z rodzicielstwem i nie potrafią zająć się dziećmi. Wsparcie takich rodziców pomoże ograniczyć liczbę dzieci porzucanych w Polsce, lub odbieranych z powodu zaniedbań czy stosowania przemocy.
Brak w obecnych przepisach:
- strategii powrotu dzieci na Ukrainę (po wojnie, ale także obecnie, jeżeli taka decyzja zostanie podjęta) np. czy orzeczenia, które otrzymują dzieci w Polsce (jeżeli przyjechały bez nich) będą uwzględniane w Ukrainie, jak będzie się odbywał powrót grup dzieci przebywających w Polsce do kraju itd.
Postulaty zostały spisane przez Agnieszkę Kosowicz, prezeskę Fundacji Polskie Forum Migracyjne, jako efekt prowadzonego przez nią panelu na konferencji “Ochrona dzieci przebywających w pieczy zastępczej oraz małoletnich bez opieki z Ukrainy w Polsce”, która odbyła się 8 grudnia 2022 i była zorganizowana w ramach projektu “Kompleks – kompleksowe wsparcie osób o specjalnych potrzebach w polskim systemie zarządzania migracją”, który jest finansowany z Programu „Sprawy wewnętrzne” realizowanego w ramach Funduszy Norweskich na lata 2014-2021.
Partnerami projektu są: International Centre for Migration Policy Development (ICMPD), Polskie Forum Migracyjne, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej i Urząd do Spraw Cudzoziemców.